Pozwy grupowe

Problematyka związana ze zbiorowym dochodzeniem roszczeń jest przedmiotem ożywionej dyskusji zarówno na poziomie krajowym jak i wspólnotowym. W ciągu ostatnich kilku lat nowe mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń zostały wprowadzone w kilku krajach europejskich co powoduje, że obecnie występują one w ponad 13 różnych systemach prawnych. Funkcjonujące mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń różnią się między sobą. Poniżej zostaną omówione poszczególne ich rodzaje takie jak: powództwo zbiorowe, test case i powództwo reprezentacyjne¹.

Powództwo zbiorowe

Postępowanie wszczęte pozwem zbiorowym ma na celu zrealizowanie ochrony indywidualnych interesów wielu poszkodowanych na skutek jednakowego zdarzenia. Warto tutaj zwrócić uwagę, że funkcjonuje on w dwóch modelach: opt-out oraz opt-in.

System opt-out polega na abstrakcyjnym określeniu grupy osób, których pozew dotyczy, poprzez wskazanie wspólnej dla wszystkich tych osób cechy, np. bycia poszkodowanymi w wyniku tego samego zdarzenia. System ten może prowadzić do sytuacji, w których dany podmiot nawet nie wie,  że znajduje się w danej grupie i jego interes prawny realizowany jest przed sądem.

Natomiast w systemie opt-in przyjmuje się, że członek grupy musi jasno wyrazić chęć uczestniczenia w grupie i orzeczenie, jakie zapadnie na skutek wniesionego powództwa, wiąże jedynie osobę, która w sposób jednoznaczny wyraziła taką wolę. Mimo tego, że model opt-out jest charakterystyczny dla amerykańskich pozwów zbiorowych, to występuje on także w niektórych ustawodawstwach państw europejskich takich jak Holandia, Dania oraz Norwegia.

fot. FreeDigitalPhotos.net

W ramach powództw zbiorowych możemy wyróżnić trzy podgrupy występujące w krajach UE:

a) pozwy grupowe, w których poszczególne działania zostały oparte na jednej procedurze

Grupa ta charakteryzuje się tym, że kiedy odpowiednie roszczenia indywidualne zostaną wniesione, niekoniecznie w tym samym sądzie, ale mające tą samą podstawę prawną i faktyczną, mogą one zostać połączone. Taki rodzaj występuje m.in. w Niemczech, gdzie to sąd podaje do publicznej wiadomości zawiadomienie o toczącym się postępowaniu i możliwości przystąpienia do niego. Gdy utworzy się grupa co najmniej dziesięciu powodów, sąd wydaje odpowiednie postanowienie o połączeniu ich w jedno powództwo i przekazaniu do odpowiednio właściwego sądu wyższej instancji.

Podobne rozwiązanie obserwujemy także w brytyjskim systemie prawnym. Oba mechanizmy służą w istocie do polepszeniu efektywności systemu sądowego. Innymi słowy, są to niejako narzędzia zarządzania wieloma takimi samymi pozwami, które przede wszystkim mają na celu zmniejszenie obciążenia sądów.

b) pozwy grupowe wniesione przez grupę poszkodowanych

Cechą charakterystyczną tego rodzaju pozwów jest fakt, że grupa poszkodowanych formuje się po to, aby wspólnie wnieść pozew. Taki model występuje w Danii, Hiszpanii oraz Portugalii. We wszystkich tych krajach grupa poszkodowanych, która wszczęła powództwo, może reprezentować także inne osoby, które zdecydują się na przystąpienie do pozwu później. Zaletą tego systemu jest to, że pozew może wnieść także organizacja konsumencka, dzięki czemu sami konsumenci nie muszą ponosić kosztów postępowania sądowego.

c) działania grupy wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich, organizacje konsumencką lub innego przedstawiciela

W kilku państwach członkowskich, TYLKO organ ochrony konsumentów, rzecznicy konsumentów lub stowarzyszenia konsumentów mogą być przedstawicielami grupy konsumentów. W Portugalii, Hiszpanii i wSzwecji grupa poszkodowanych konsumentów może być reprezentowana przez indywidualnego konsumenta lub (mniejszą) grupę konsumentów. W Danii model opt-in może być wniesiony przez stowarzyszenie konsumentów lub indywidualnych skarżących lub duńskiego Rzecznika Konsumentów, podczas gdy pozwy w modelu opt-out mogą być składane tylko przez Rzecznika Konsumentów

Mechanizm typu test case

Mechanizmy typu test case mogą być wszczęte, jeżeli konsument odstępuje swoje roszczenie organizacji konsumenckiej, która będzie występować jako powód. Orzeczenie takiej sprawy nie jest jednak wiążące dla stron trzecich. Oznacza to, że zapadłe orzeczenie, zwykle o charakterze deklaratywnym, przesądzające istnienie odpowiedzialności, stosuje się do pozostałych spraw zawisłych przed tym sądem.

Rozwiązanie tego typu występuje w Austrii oraz w Grecji, gdzie organizacje konsumenckie mogą wystąpić do sądu o wydanie deklaratywnego wyroku uznającego prawa konsumentów do odszkodowania za szkody wyrządzone im w wyniku zachowań przedsiębiorcy. Po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia konsumenci, którzy ponieśli szkodę, mogą dochodzić swoich roszczeń bezpośrednio od przedsiębiorcy. Jeżeli przedsiębiorca odmówi odszkodowania, konsument może przystąpić do uzyskania nakazu zapłaty z sądu.

Jakkolwiek res judicata występuje w stosunku do przedsiębiorcy, powaga rzeczy osądzonej nie ma zastosowania w stosunku do konsumentów. Oznacza to, że konsumenci mogą nadal dochodzić odszkodowania w indywidualnych sprawach. Zasadniczą funkcją takiego rozwiązania obok funkcji kompensacyjnej jest zapewnienie jednolitości orzecznictwa. Co więcej, rozwiązanie takie zwiększa także rolę stowarzyszeń konsumenckich w procesie negocjacji z przedsiębiorcą przed złożeniem pozwu do sądu.

Powództwo reprezentacyjne

fot. FreeDigitalPhotos.net

Powództwo reprezentacyjne charakteryzuje to, że jest wytaczane przez uprawnione podmioty i na ich rzecz. Jest to główna różnica od pozostałych mechanizmów dochodzenia roszczeń, gdzie po podjęciu decyzji na rzecz wszystkich członków grupy, każdy z członków ma prawo dochodzenia swoich praw oddzielnie. Wśród powództw reprezentacyjnych wyróżnić możemy dwie podgrupy:

a) tradycyjne powództwo reprezentacyjne

Działania reprezentanta grupy zmierzają do osiągnięcia odszkodowania dla klientów indywidualnych, którzy ponieśli szkodę z tego samego zdarzenia.
Mechanizm taki występuje m.in. w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii. Tylko reprezentant jest powodem– stroną postępowania w znaczeniu formalnym (procesowym). Pozostali członkowie grupy, dla których postępowanie grupowe ma być drogą dochodzenia ich praw podmiotowych, przymiotu strony postępowania nie posiadają (choć są stroną w znaczeniu materialnoprawnym), w związku z czym pozbawieni są praw strony w tym postępowaniu grupowym z zastrzeżeniem wskazanych czynności.

b) zbiorowe powództwo reprezentacyjne (odszkodowania za szkodę interesu zbiorowego)

Powództwo takie nie wymaga udowodnienia poszczególnych szkód konsumentów a jedynie fakt zbiorowego naruszenia interesów konsumenta. Mechanizm taki występuje w Bułgarii, gdzie dochodzenie naruszenia zbiorowego interesu konsumentów jest możliwie nawet wtedy, gdy poszkodowani konsumenci nie są dokładnie określeni, a tylko możliwi do zidentyfikowania. Organizacje konsumenckie, które po wniesieniu takiego pozwu uzyskały stosowane odszkodowanie, są zobligowane do przeznaczenia tej sumy na działalność w zakresie ochrony konsumentów. Tak więc mechanizm ten nie ma zadanie służyć uzyskaniu rekompensaty za straty indywidualnych poszkodowanych, ale ochronie zbiorowych interesów konsumentów.

Pozew o „straty moralne” w ramach zbiorowego powództwa reprezentacyjnego występuje także w Grecji i ma charakter represyjny. Przyznane odszkodowanie nie jest dzielone między konsumentów, którzy doznali szkody, a pomiędzy inne podmioty: reprezentującą organizację konsumencką oraz inne stowarzyszenia konsumentów. Pozostała część przekazywana jest na rzecz budżetu państwa, gdzie jest wykorzystywana do celów ochrony konsumentów.

Model w Polsce

Od niedawna instytucja pozwów grupowych obowiązuje również w Polsce. W rodzimym systemie prawnym pod pojęciem pozwu grupowego rozumie się sądowe postępowanie cywilne wszczynane przez osoby, których roszczenia oparte są na jednakowej podstawie faktycznej albo na jednakowej podstawie prawnej,jeśli okoliczności faktyczne o istotnym znaczeniu są wspólne dla wszystkich roszczeń. Taka ocena będzie należała każdorazowo do decyzji sądu badającego pozew. Polski ustawodawca opowiedział się za przyjęciem systemu opt-in, co zostało wyrażone w art. 1 ust. 2 ustawy².

Osoby, które nie wstąpiły do grupy (czyli nie złożyły odpowiedniego oświadczenia o przystąpieniu) oraz te, które z niej wystąpiły, zachowują prawo dochodzenia swych roszczeń w drodze osobnego indywidualnego postępowania w sprawach cywilnych.

fot. FreeDigitalPhotos.net

Wyłączne uprawnienie do wytoczenia powództwa w postępowaniu grupowym przysługuje reprezentantowi grupy. Model polski jest zatem powództwem reprezentacyjnym, gdyż reprezentant grupy prowadzi postępowanie w imieniu własnym, ale na rzecz wszystkich członków grupy. Pełnomocnikami członków grupy są zaś albo adwokaci, albo radcowie prawni (przymus adwokacko-radcowski).

Na uwagę zasługuje możliwość przystąpienia innych podmiotów do grupy w ciągu dwóch miesięcy od obwieszczenia przez sąd ogłoszenia o wytoczeniu powództwa w postępowaniu grupowym. Właściwym pismem jest Monitor Sądowy i Gospodarczy, lecz sąd może zdecydować również o zamieszczeniu ogłoszenia w prasie.

Podsumowanie

Efektywność ochrony sądowej wobec powodów zgłaszających drobne roszczenia to podstawowy cel postępowania grupowego. Oprócz niego, warto zwrócić uwagę na zapewnienie ekonomii wymiaru sprawiedliwości³, ujednolicenie orzeczeń w zbliżonych do siebie sprawach, a także stworzenie możliwości przeprowadzenia wspólnego postępowania dowodowego dla podobnych spraw. Zatem nie są to cechy jedynie istotne dla samych stron, ale też dla wymiaru sprawiedliwości.

Badania i ankiety przeprowadzone przez Komisję UE wskazują, że przeszkody stojące przed konsumentami, w tym szczególnie wysokie koszty, ryzyko postępowania sądowego, długie i złożone procedury, oznaczają, że jeden na pięciu konsumentów w Europie nie zwróci się do sądu, aby dochodzić roszczeń poniżej 1000 EUR, a prawie połowa twierdzi, że nie zwróci się do sądu, aby dochodzić roszczeń poniżej 200 EUR⁴.

Co więcej, wśród sektorów, w których konsumenci mają najwięcej trudności w dochodzeniu roszczeń zbiorowych, należy wyróżnić: sektor usług finansowych (39 % udokumentowanych przypadków), telekomunikacja (12 %), transport (8 %) oraz imprezy turystyczne i turystyka (7 %)⁵, a zatem są to te sektory, w których konsumenci coraz częściej dokonują transgranicznych operacji.

Wejście w życie ustawy o pozwach grupowych stwarza szansę na ocenę tego instrumentu prawnego w polskim porządku prawnym. Najbliższy czas pokaże, czy polscy beneficjenci tego rodzaju postępowania są w stanie właściwe z niego korzystać. Zgodnie z badaniami⁶ 75 % Polaków byłaby bardziej skłonna bronić swoich praw w sądzie, gdyby mieli możliwość występować wspólnie z innymi konsumentami.

Agata Szafraniuk

 

1 Omówienie zostało przygotowane w oparciu o Badanie oceniające wydajność i skuteczność mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych w Unii Europejskiej (badanie oceniające) oraz część II (sprawozdania krajowe);http://ec.europa.eu/consumers/redress_cons/collective_redress_en.htm

2 Ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z dnia 18 stycznia 2010 r.)

3 Szerzej zob., T. Ereciński, K. Weitz, Efektywność ochrony prawnej udzielanej przez sądy w Polsce, Przegląd Sądowy, nr 10/2005, s. 3 i n.

4 Specjalne badanie Eurobarometru na temat dostępu do wymiaru sprawiedliwości, październik 2004 r., s. 29; liczby te dotyczą tylko UE-15

5 Por. badanie dotyczące problemów, z jakimi borykają się konsumenci starający się dochodzić swoich praw w przypadkach naruszenia przepisów w zakresie ochrony konsumentów, oraz ekonomicznych konsekwencji tych trudności (badanie problemu), s. 42, http://ec.europa.eu/consumers/redress_cons/collective_redress_en.htm

6 Annex to Memo /08/741. Green Paper on Consumer Collective Redress – Questions and Answers – The national different systems in place (country fiches), s. 22. Średnia w UE wynosi 75 % konsumentów. http://ec.europa.eu/consumers/redress_cons/countryfichesmemonumber.pdf